سریاء چیست؟ ی کوچک همزه نیست! ه همزه دارد یا ی؟ نگاهی به نگارش درست ۀ / ـه‌ی

قبل از اینکه به شما اثبات کنم ی کوچک همزه نیست باید یک چیزهایی را مرور کنیم. ی یا همزه چه فرقی دارند؟ بخوانید تا بدانید ۀ همان ه که رویش همزه آمده باشد نیست، یای کوچک یک چیز دیگر است. اسمش چیست؟ سریاء.

بازار گستردۀ عرب‌زبان

جمعیت عرب کرۀ زمین بیش از ۳۵۰ میلیون نفر برآورد می‌شود. و این یعنی بیش از ۳۵۰ میلیون نفر به این زبان حرف می‌زنند. اگر فرض بگیریم نیمی از این تعداد باسواد هستند یعنی بیش از ۱۵۰ میلیون نفر در جهان به زبان عربی می‌نویسند و می‌خوانند.

بنابراین اگر شما هم به‌جای گوگل و اپل و مایکروسافت باشید، محصول‌تان را اول برای اعراب مناسب‌سازی می‌کنید، نه برای فارس‌زبان‌ها.

بازار کوچکتر فارسی‌زبان با رسم‌الخط فارسی

اگرچه مردمِ سرزمینم امروزه در پنج قارۀ جهان پراکنده‌اند، نمی‌توان جمعیت فارس‌زبان‌ها را با عرب‌زبان‌ها قیاس کرد. ما، بخش از مردم افغانستان و مردم تاجیکستان مهمترین کسانی هستیم که با واژگان و دستور زبان فارسی (دری) حرف می‌زنیم. اما از بین این سه کشور، فقط ما و همسایۀ شرقی‌مان با رسم‌الخط فارسی می‌نویسیم.

همانطور که بازار جهانی خیلی خودش را سرگرم تولید محصول ویژۀ چپ‌دست‌ها نمی‌کند، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم زبان فارسی و قلم (Font) فارسی هم پیش‌فرض محصولات دیجیتال باشد.

سال‌ها طول کشید تا وبلاگنویسان فارسی توانستند از شرّ فونت Arial و Tahoma خلاص شوند و فونت‌های فارسی مناسب وب را به بغل بکشند. چرا؟ چون محصول از ابتدا با فونت عربی روانۀ بازار شده بود.

همۀ چینی‌ها شبیه هم‌اند

ما فکر می‌کنیم همۀ چینی‌ها شبیه همدیگرند. البته که اینطور نیست وگرنه نهاد خانواده در چین هیچ پایگاهی نداشت! مهندسان و طراحان محصول مایکروسافت و اپل و گوگل و… هم با خودشان فکر کردند زبان ایرانی‌ها و عرب‌ها چقدر شبیه هم است. البته که اشتباه می‌کردند.

در زبان ما یک ی کوچولوی نازنین به نام سریاء وجود داشت که دو حادثۀ تلخ گریبان‌گیرش شد:

حوادث تلخی که برای ۀ نازنین افتاد

وقتی من مدرسه‌رو شدم، به ما یاد دادند الف را چطور بنویسیم. هر چه حروف الفبا را بیشتر یاد می‌گرفتم خوشحال‌تر می‌شدم چون به تعطیلات نزدیکتر می‌شدیم. بالأخره ما به ـه هم رسیدیم و بعد با سریاء (ـۀ) در کتاب‌هایمان آشنا شدیم.

حادثه اول

در تمام دوران پنج‌سالۀ ابتدایی مشق‌هایمان را با سریاء (ۀ) نوشتیم و مراقب بودیم ۀ را جا نیاندازیم. به این ترتیب دوران نکبت‌بار ابتدایی تمام شد و یک تابستان شورانگیزِ پر از فوتبال‌بازی‌کردن روی آسفالتِ داغ هم گذشت. یک کیف جدید خریدم و وارد مدرسۀ راهنمایی شدم.

همانجا بود که نویسندگانِ دمدمی‌مزاجِ کتاب درسی به ما گفتند تمام پنج سالی که بابت رعایت سَرْیاء (ۀ) نمرۀ قبولی در املا می‌گرفتیم به باد رفته و حالا باید ـه‌ی را درست بدانیم. اینجا همانجایی بود که برای اولین بار فهمیدم در کشورم سگ می‌زند و گربه می‌رقصد و هرگز هیچ‌چیزی قاعده‌مند نیست:

رسم‌الخط رسمی کشور یک چیز بود و چیزی که در مدرسه یاد می‌دادند یک چیز دیگر! این ماجرا فقط محدود به سریاء نمی‌شد، بلکه به اصول نگارشی هم تعمیم پیدا می‌کرد. همۀ شیوه‌نامه‌های ویرایشی معتبر جهانی می‌گفتند ویرگول یک علامت نحوی‌ست، اما نویسندگان کتاب درسی ایران اصرار داشتند (و دارند) که علامت مکث است.

مشکل در کجا بود؟ مؤلفان کتاب درسی که از معلمان بازخورد می‌گرفتند، احتمالاً متوجه شدند که بچه‌ها موقع آموختن و خواندنِ سریاء (ۀ) به گیر و گرفت می‌افتند. تعجبی هم نداشت، چون تماشای همزه روی ه واقعا مورد عجیب و غریبی بود. بنابراین مؤلفان تصمیم گرفتند به‌جای طراحی یا رفتن سراغ یک قلم (Font) بهینۀ فارسی، صورت‌مسئله را به‌کل تغییر دهند و سم اسب را لای علف‌ها پنهان کنند.^* نتیجه شد: ـه‌ی

حادثه دوم

اما دومین حادثه‌ای که سریاء را به حاشیه راند از اولی هم مُهلک‌تر بود:

کامپیوترها با فونت‌های عربی وارد خانه‌ها اداره‌ها شدند. کسانی که سن‌شان از من بیشتر بود همچنان ۀ را می‌نوشتند و ما به ـه‌ی وفادار بودیم. هیچ‌کداممان نمی‌دانستیم که ۀ همان همزه یا شش کوچولو نیست.

کامپیوترها برای جامعۀ عرب‌زبان مناسب‌سازی شده بود. فونتِ Titr و Sina از اولین فونت‌هایی بود که یادمان می‌انداخت فارس‌زبان هستیم. اما طراحان آن قلم‌های دیجیتالی به یک موضوع فکر نکرده بودند:

آن‌ها دیده بودند که ء روی ـه نشسته. اما نمی‌دانم چرا یک لحظه فکر نکردند یک جای کار می‌لنگد. نفهمیدند که ی یا همزه چه ربطی به آنچه می‌خوانند دارد. ما می‌خواندیم «همه‌ی» و نمی‌خواندیم «همه‌ع».

طراحان قلم فارسی هیچوقت با خودشان فکر نکردند چیزی که می‌بینند و می‌خوانند یک همزۀ عربی نیست، بلکه یک ی کوچولوست که سریاء نامیده می‌شود و هویتِ همزه ندارد. پس دست به تغییرش نزدند و با هیچ ادیب یا زبان‌شناسی مشورت نکردند. قلم‌های سری B و سپس سری IR تولید و روانۀ بازار شد و هیچکس متوجه خبط و خطای کوچکی که داشت ۀ را قربانی می‌کرد نشد که نشد.

ادامۀ فاجعۀ زبانی

سال‌ها گذشت. نفسِ ۀ گرفته بود. مردم خبر نداشتند ی کوچک همزه فرض گرفته شده. راستی راستی حقیقت وارونه شده بود.

بالأخره نرم‌نرم قلم‌های فارسی مناسب وب هم سر رسیدند. اولین فونت طراحی شده خیلی زود فراگیر شد و به‌شکلی افسارگسیخته همۀ وبسایت‌ها و شرکت‌های نوپا به سویش هجوم بردند. خبر خوبی بود چون نشان می‌داد یک جای خالی پُر شده است. اما شوربختانه طراح این قلم‌های ابتدایی هم با خودش فکر نکرد که ی کوچک ء نیست.

در تصویر زیر در ستون سمت راست سه قلم ایران‌سنس، ایران‌یکان و IRMitra را نشان داده‌ام.

در بستۀ ۵.۵ قلم ایران‌سنس این ایراد در سلسله قلم‌های ویژۀ وب (IransansWeb) حل شده ولی در قلم معمولی همچنان مشکل پابرجاست.

از آنجایی که مردم کتاب نمی‌خوانند و نمی‌خواندند و با متن واقعی و اصیل سر و کار ندارند، بعد از اتمام دورۀ مدرسه، آشنایی با سریاء (ۀ) کم شد. مردم عادی از دستور خط فارسی خبر ندارند.

خیلی زود نسل ۷۰ و ۸۰ که کمتر با کتاب و نوشتنِ روزانه سر و کار داشت (و کمتر چشمش کلمات کتاب را می‌دید) به این باورِ مطلق رسید که ۀ یک ـه است که رویش همزۀ عربی گذاشته‌اند. چون هنوز همان باوری را داشت که در مدرسه به او قبولانده بودند. در حالیکه در بیرون از زندانِ مدرسه، میلیون‌ها کتاب با رسم‌الخط رسمی کشور منتشر می‌شد و پر از ۀ بود.

بارها شده که از مشتریانم یا افرادی که کمتر با خواندن مأنوس هستند می‌شنوم که چرا روی ه همزه گذاشته‌ام. خب خیلی زود می‌فهمم ی یا همزه با هم اشتباه گرفته شده‌اند. ولی ی کوچک همزه نیست جانم.

جنایت سوم: جنایت بزرگتر

تلخ‌ترین اتفاق که البته هنوز هم جاری و ساری‌ست، بی‌توجهی سازندگان ابزارها و نرم‌افزارها به زبان فارسی بوده و هست.

در دهۀ هشتاد وبلاگ‌نویسانی که می‌خواستند صورتِ درست ۀ را بنویسند، به‌دلیل پیش‌بینی‌نشدنِ سریاء (ۀ) در کیبورد فارسی از همزه به جای ی استفاده می‌کردند. مثال: موضوع ناشناختهء بزرگ.

در حقیقت کیبورد ویندوز و مخصوصاً موبایل‌ها بیشتر به عربی متمایل بود تا فارسی. حتی حروفی مثل ک و ی به‌صورتِ ك و ي نوشته می‌شدند که صورتِ عربی حرف است.

رفته‌رفته نرم‌افزارهای کمکی مثل تری‌لی‌اوت طراحی شدند. آن‌ها کمک می‌کردند تا مشکل فارسی‌نویسی حروفی مثل ی و ک حل شود. همچنین مشکل نیم‌فاصله را هم حل کردند. اما برای ۀ سراغ یک راهکار غلط رفته بودند.

طراح تری‌لی‌اوت ه و همزه را دو کاراکتر جدا فرض کرده بود. بنابراین اگر می‌خواستی ۀ بنویسی، باید دو کاراکتر تایپ می‌کردی که ترکیبی از ه+همزه بود. (هم غلط بود و ی کوچک و همزه را اشتباه گرفته بود، هم نتیجۀ کار جای دو کاراکتر را اشغال می‌کرد).

روش‌های نو متولد می‌شوند

اما امروز خوشبختانه روش‌های متنوعی برای فارسی‌نویسی در دسترس است. کیبورد فارسی جاافتاده‌تر شده و می‌توان از آن بهره برد و درست نوشت. شخصاً از نرم‌افزار قلم برتر (ویژۀ نشر حرفه‌ای) استفاده می‌کنم.

اگر دقت کنید در این نوشته همزه یا ی به اشتباه به کار نرفته‌اند. می‌توانید متن را بزرگ کنید و از نزدیک ببینید که من با سریاء می‌نویسم:

خانۀ سبز، ناشناختۀ بزرگ، میوۀ دل، زوزۀ گرگ، برۀ ناقلا، خرافۀ عجیب، محدودۀ ممنوع

حقیقت چیست؟

اول اینکه در زبان عربی هیچوقت روی ـه همزه قرار نمی‌گیرد. چنین مفهومی چیزی به‌هیچ‌وجه در عربی رایج نیست و معنا هم نمی‌دهد.

دوم اینکه طراحان قلم دیجیتال سهل‌انگاری بزرگی مرتکب شدند. البته که این سهل‌انگاری در آثار افرادی مثل رضا بختیاری فرد، صابر راستی‌کردار و چند نفر دیگر رفع شد. خوشبختانه آن‌ها دقت خوبی روی رسم‌الخط داشتند. بختیاری‌فرد یک سخنرانی در همین‌باره دارد.

قلم‌های راوی، وزیر، انجمن (همین قلم)، یکان‌بخ و… شکل درست سریاء را نشان می‌دهند:

یک طراح فونت توضیح می‌دهد:

به‌نظرم گفته‌های شهاب سیاوش دربارۀ غفلت از سریاء و نفهمیدنِ یای کوچک و اشتباه گرفتنش با همزه گویا است:

همزه یکی از علامت‌های الفبای عربی‌ست که در حالات مختلف به چندین شکل تبدیل شده و نوشته می‌شود: ء أ إ ئ ؤ هٔ 

اما «یای اضافه» یا «یای کوچک» یا آن چیزی که برخی به آن «شش کوچک» هم می‌گویند نه همزه است و نه شش. این علامت کوچک‌شده و مختصر شدهٔ «ی ربط» بوده که بعد از کلماتی که به «ه» ختم می‌شده‌اند به صورت حرفی شبیه به «ی» نوشته می‌شده.

پس از وارد شدن به دوران تکنولوژی و تبدیل حروف عربی و بعد فارسی به فونت‌ها، از آنجا که نخستین نسخه‌های فونت‌ها توسط طراحان خارجی و یا با مشورت اعراب طراحی شده، دقت زیادی به «یای اضافهٔ فارسی» نشد. حتی ایرانیان هم همزه را با آن اشتباه گرفته و فونت‌ها هم به همین صورت طراحی شدند که با زدن دکمه‌ای همزه بر روی «ه» قرار می‌گرفت که نشانهٔ «شش کوچک» باشد.

متاسفانه، این مشکل همین حالا هم وجود دارد و با وجود این که در سال ۱۹۹۳ یونیکد  Arabic Letter Heh With Yeh Above  را اضافه کرد اما هنوز هم در اکثر فونت‌ها خبری از این نشانه نیست و همچنان همزه به جاش استفاده می‌شود.

نوشتۀ شهاب سیاوش در وبسایت جوابکو

دستور خط فارسی چه می‌گوید؟

بالأخره قاعده‌ای وجود دارد یا نه؟ تکلیف را روشن کن که ی کوچک و همزه کجای کارند؟

طراحان دستور خط فارسی (دبیره) که شامل ده‌ها زبان‌شناس و ادیب کارکشته‌اند برای استفاده از سریاء دلایلی دارند. در آخرین نسخۀ منتشرشده از دستور خط فارسی شیوۀ درست نوشتار به‌صورت ۀ آمده است.

ی یا همزه – غُر پایانی

نوشته را با این غرولند تمام کنم که: دوست مهندس من! دوست باتخصص من! دوست بی‌تخصص من! دوستی که در گوگل پرسیده‌ای ی یا همزه و به اینجا آمدی! ۀ همان همزه نیست. ی کوچک همزه نیست. ۀ ربطی به همزه ندارد. ء یک چیز دیگر است و ی کوچک یک چیز دیگر. اسمش سریاء است و از اسمش هم مشخص است که ذاتش چیست.

یای کوچک ویژۀ زبان فارسی است. هیچ عرب‌زبانی در هیچ نقطه‌ای از ممالک عربی همزه را روی ه نمی‌گذارد. وقتی این حرف را می‌زنید همزمان کل جهان عرب و کل سابقۀ زبان فارسی به ریش یا گیس شما می‌خندد.

اگر نمی‌دانید، از متخصص بپرسید.

سریاء را کجا پیدا کنیم؟

در صفحه کلید استاندارد فارسی ویندوز ۱۰ می‌توانید سریاء داشته باشید.

اگر مثل من از نرم‌افزار کمکی قلم‌برتر استفاده کنید، به ۀ دسترسی خواهید داشت. قلم برتر یک نرم‌افزار رایج در نشر حرفه‌ای کشور است که سالانه هزاران نسخه کتاب به‌کمکش منتشر می‌شود. سریاء در این نرم‌افزار یک کاراکتر تعریف شده و به‌هیچ‌وجه برای نوشتنش نیازی به استفاده از چند کلید ترکیبی نیست.

و اگر از فونت استاندارد استفاده کنید چشم‌تان به جمال زیبای ی کوچک روشن می‌شود و درخشش را مثل روز خواهید دید.

در گوشی‌های موبایل هم می‌توانید سریاء داشته باشید. Gboard یا همان صفحه کلید گوگل (قابل نصب روی انواع سیستم عامل) کاراکتر ۀ را از مدت‌ها پیش اضافه کرده است.

این نوشته مفید بود؟ با همرسانی آن در شبکه‌های اجتماعی، به نشر محتوای مفید کمک کنید.

---

*: اشاره داشتم به روایت مشهوری از سهراب سپهری که در کتابِ «اطاق آبی» آمده و ماجرای معلم نقاشی‌ای را نقل می‌کند. معلم اسبی می‌کشد و چون بلد نبوده پاهای اسب را بکشد، خطوطی می‌کشد و بعد با خطوطی دیگر، زیر پا تا زانوی اسب را مملو از علف می‌کند.