آیین نگارش فارسی و درست‌نویسی | چطور یک متن روان و بدون اشکال بنویسیم؟

آمارهای رسمی می‌گویند ما مردم باسوادی هستیم. آمارها روی مدرک‌های تحصیلی حساب می‌کنند نه میزان توانایی ما در رعایت اصول و آیین نگارش فارسی یا میزان مهارت درست‌نویسی. در این نوشته سعی می‌کنم دربارۀ اصول و آیین نگارش فارسی و تمرین نوشتن برایتان بگویم.

نوشتن مثل هر کار دیگر اصول دارد

قرار نیست همه نویسنده باشند، اما اگر شغل و حرفۀ شما با نوشتن عجین است، به مهارت درست‌نویسی نیاز دارید.

حتی نویسندگان بزرگ هم در نهایت نوشته‌شان را به یک ویراستار می‌سپارند تا ایرادهای فنی و نوشتاری را رفع کند. ویراستار مثل یک پرداخت‌گرِ قالی، متن نویسنده را تر و تمیز و یکدست می‌کند. اما اگر قالی‌ای در کار نباشد، پرداختِ قالی هم بی‌معنا است، بنابراین رعایت اصول اولیۀ نگارش ضروری‌ست.

منظور از آیین نگارش و درست‌نویسی مجموعه‌ای از اصول است که به ساختار زبان، دبیره (رسم‌الخط) و ترفندهای نویسندگی متکی است.

چرا رعایت اصول نگارش سرنوشت‌ساز است؟

تصور کنید اگر هر کسی به زبان خودش حرف می‌زد ما چطور منظور همدیگر را می‌فهمیدیم؟ دستور زبان در هر زبانی به گذشته‌ای عمیق متصل است.

درست‌نویسی به ما کمک می‌کند تا در مسیری که امتدادش به گذشته می‌رسد راهمان را ادامه بدهیم. تمامی پیشرفت‌های علمی و فکری جوامع مختلف، به کلمات و نوشته‌ها مدیون است. اگر کتاب‌ها و نوشته‌ها نبودند و تجربه‌ها و یافته‌ها منتقل نمی‌شدند، پیشرفت‌های بشر سرعت بسیار کمی داشتند.

حتی نوآوری در زبان و هر چیز دیگر هم، مشروط به فراگیری خوب و دقیق اصول آن است. شعر نو توسط افرادی پایه‌گذاری شد که اصول شعر کهن را خوب فرا گرفته بودند. هر نهالی به خاک نیاز دارد و خاکِ نوآوری زبانی هم همین اصولی‌ست که قرن‌ها به‌روز شده و به شکل امروزی به ما رسیده است.

اگر اصول نگارش فارسی را رعایت نکنیم چه اتفاقی می‌افتد؟

اگر ساختارهای زبانی را به‌ویژه در نوشتن به هم بریزیم و هر طور دلمان می‌خواهد بنویسیم، ممکن است:

• جملۀ ما درست خوانده نشود و منظورمان درست بیان نشود.
• دچار کژتابی در بیان منظور شویم (به‌نظر خودمان جمله گویا و روان باشد اما مخاطب آن را جور دیگری بخواند).
• توانایی‌مان در خواندن متن‌های خوب را به‌مرور از دست بدهیم (مثل کسی که چند سال دستش را تکان ندهد و به‌مرور ماهیچه‌ها و عصب دست ناتوان شوند).
• متنی شلخته بنویسیم که کسی حوصلۀ خواندنش را ندارد یا از خواندنش چیز زیادی دستگیرش نمی‌شود.

چطور اصول و آیین نگارش را یاد بگیریم؟

ترفندهای ساده‌ای برای مهارت‌آموزی در زمینۀ درست‌نویسی وجود دارد. اگر می‌خواهید یک متن خوب بنویسیم و اصول و آیین نگارش را به‌خوبی رعایت کنیم، باید:

کتاب بخوانیم:

خواندن کتاب برای کسی که می‌خواهد بنویسد، مثلِ تماشای فیلم برای یک علاقه‌مند به بازیگری و فیلمسازی است. مصالح کار یک نویسنده یا تبلیغ‌نویس کلمه و جمله است. برای آنکه دایرۀ واژگانی‌مان را افزایش بدهیم و بتوانیم جمله‌های گویا و روان بنویسیم، باید: کتابِ خوب بخوانیم و خوب کتاب بخوانیم.

یادمان باشد خواندن محتوا در وب و شبکه‌های اجتماعی هرگز جای کتابخوانی را نمی‌گیرد. هر ابزار (کتاب، تلویزیون، موبایل، شبکۀ اجتماعی و…) عادت‌ساز است، یعنی به‌مرور فرایندهای مغزی و شیوۀ تحلیل و فعالیت ذهن ما را تغییر می‌دهد.

نوشتن را تمرین کنیم:

همیشه به کسانی که می‌خواهند نویسنده شوند توصیه می‌کنم یک دفترچۀ جیبی بخرند. توصیۀ بعدی‌ام این است که هر روز در دفترچه‌شان یادداشت شخصی بنویسند. بر نوشتن روی کاغذ و با قلم تأکید می‌کنم چون فایده‌های مهمی دارد.

املای درست کلمات را تمرین کنیم

استمرار در نوشتن، تمرین خوبی برای به‌خاطرسپردن صورت کلمات است. اگر بیشتر از کلمات و از دایرۀ وسیع‌تری از کلمات استفاده کنیم، به‌مرور غلط‌های فاحش املایی‌مان رفع می‌شود.

همچنین می‌توانیم از فرهنگ لغت یا فرهنگ املایی فارسی به‌عنوان مرجع استفاده کنیم.

اصول را یاد بگیریم:

کتاب نگارش و ویرایش دکتر احمد سمیعی گیلانی یکی از مفیدترین کتاب‌ها در زمینه آیین نگارش فارسی است. قیمت ارزانی دارد و به‌راحتی می‌توانید نسخۀ دیجیتال یا چاپی آن را پیدا کنید.

غلط ننویسیم:

مرحوم ابوالحسن نجفی از برجسته‌ترین استادان ادبیات فارسی و از مترجمان خبرۀ ایرانی بود. کتاب بسیار مفید او با نام غلط ننویسیم مرجع خوبی برای کسانی‌ست که به نوشتن یک متن خوب اهمیت می‌دهند. این کتاب مشخصاً دربارۀ اصول نگارش فارسی نیست بلکه یک کتاب تکمیلی‌ست که به مخاطب کمک می‌کند متن روان و گویا و خوب بنویسد.

کتاب غلط ننویسیم راهنمای خوبی در زمینۀ درست‌نویسی است. به‌کمک این کتاب جمله‌های ما از کژتابی و پیچیدگی دور می‌شوند.

رسم‌الخط را رعایت کنیم:

شیوۀ نگارش کلمات قاعده‌هایی دارد. این قاعده‌ها از روی سلیقه شکل نگرفته‌اند و پشت‌شان صدها سال قدمت زبانی و هزاران ساعت مطالعه و تحقیق و بحث نهفته است. طبیعتاً خالی از عیب و ایراد نیستند، اما رعایت یک‌دستی در شیوۀ نگارش کلمات و حروف به همۀ ما کمک می‌کند تا بهتر منظور همدیگر را بفهمیم.

رعایت رسم‌الخط آورده‌های مهم دیگری هم دارد که نتیجه‌بخش شدن جستجوهای اینترنتی و رساندن بهتر پیام در نوشتار تبلیغاتی بخشی از آن‌هاست. (این تحقیق علمی به شما می‌گوید رعایت رسم‌الخط چه فایده‌هایی دارد).
مهمترین مرجع در زمینۀ رسم‌الخط فارسی همان دستور خط فارسی است که توسط فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی منتشر و به‌مرور به‌روز می‌شود.

آداب ساده نوشتن در وب و فضای دیجیتال

اگر بخواهم خیلی مختصر و مفید دربارۀ آداب نوشتار در فضای دیجیتال (موبایل و کامپیوتر) برایتان بگویم، باید به چند اشکال رایج اشاره کنم:

• استفاده از ي و ك عربی به جای ی و ک فارسی (به‌دلیل استفاده از صفحه کلیدهای عربی به جای فارسی)
• استفاده از عددهای انگلیسی یا عربی (0123456789)، (٠١٢٣٤٥٦٧٨٩) به‌جای عددهای فارسی: ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹
• استفاده نکردن از نیم‌فاصله در کلماتی مثلِ «میخوانم، می خوانم: می‌خوانم»، «میدانم، می دانم: می‌دانم»، «گنجشکها، گنجشک ها: گنجشک‌ها»، «پیش تر: پیش‌تر» که باعث کاهش خوانایی متن در صفحه می‌شود.
• استفادۀ نادرست از علائم نگارشی مثل: نقطه، نقطه ویرگول، ویرگول، دونقطه، علامت تعجب. این علائم همیشه به کلمۀ قبلی خود می‌چسبند و از کلمۀ بعدی خود یک فاصله دارند. مثال: شخصیت برند شما دوست‌داشتنی‌ست، اما مشتری علم غیب ندارد.
• استفادۀ نابه‌جا از علائم نگارشی: خیلی اوقات و به‌دلیل آشنا نبودن با آیین نگارش فارسی در به کار بردن علامت‌های نگارشی به‌ویژه ویرگول و نقطه ویرگول دچار اشتباه می‌شویم. یادمان باشد هیچوقت بین اجزای اصلی جمله ویرگول نمی‌گذاریم. ضمنا ویرگول به هیچ وجه معنای سکون و توقف در جمله نمی‌دهد.

اگر اصول نگارش فارسی را به‌خوبی یاد بگیریم و با مفاهیم درست‌نویسی زبانی و دستور خط هم آشنا شویم، دیگر می‌دانیم چطور این خطاها را تکرار نکنیم. اما برای آنکه ابزار درست هم در اختیار داشته باشیم، خوب است از صفحه کلید فارسی کمک بگیریم. برای آشنایی با صفحه کلید فارسی در اندروید، آی او اس، ویندوز و… می‌توانید به اینجا بروید و صفحۀ کلید مناسب‌تان را انتخاب کنید.

عواقب افراط در نوشتن به زبان گفتار

برخی تصور می‌کنند فقط با گفتارنویسی (محاوره‌نویسی) می‌توانند لحن کلام را منتقل کنند. این اشکال که ناشی از کم‌توانی نویسنده است، بیشتر در نوشته‌های تبلیغاتی و کپی‌رایتینگ دیده می‌شود.

نویسندۀ ماهر کسی است که بتواند با زبان معیار لحن را هم به‌خوبی منتقل کند. چنین نویسنده‌ای زبردست است و هنر نوشتن را مثل موم در دست دارد.

افراط در گفتارنویسی موجی نادیدنی از کم‌سوادی را رقم خواهد زد: ارتباط نسل‌های بعدی با متن‌های اساسی فارسی در علوم مختلف کمرنگ می‌شود چرا که نمی‌توانند به‌خوبی متن معیار را بخوانند. عادت کردن به این سنت غلط، ممکن است ما را سال‌ها عقب بیاندازد. جدا افتادن از پایه‌های علمی در زبان مادری مساوی‌ست با یک حفرۀ بزرگ.

گفتارنویسی به سلیقه‌ای نوشتن هم دامن می‌زند و یک‌دستی زبانی را خدشه‌دار می‌کند. بنابراین رفته‌رفته با هزاران شیوۀ نوشتاری مواجه خواهیم شد که به‌سختی می‌توان منظور همگی‌شان را درک کرد. به‌دنبال این اتفاق، رفته‌رفته اصول نگارش فارسی و به‌تبع زبان فارسی به خطر می‌افتد.

ما صرفاً مصرف‌کنندگان زبان فارسی نیستیم و برابرش تعهد و مسئولیت داریم. فقط نویسندگان نیستند که باید آیین نگارش فارسی را رعایت کنند، بلکه تمرین نوشتن با رعایت اصول درست‌نویسی وظیفۀ همۀ ما است.

به هر حال برخلاف چیزی که ممکن است به نظر برسد، محاوره‌نویسی هم اصولی دارد که زبان‌شناسان و بزرگان ادبیات دربارۀ آن به بحث مشغولند. تنها چیزی که روشن است این است: در محاوره‌نویسی حق نداریم اصول و قواعد دستور زبان و نگارش را بشکنیم، بلکه فقط مجاز به شکسته‌نویسی کلامی هستیم.

اشتباه‌های رایج در نوشتار

فهرست کردن اشتباه‌های رایج کار زمان‌بری است و بدون شک در یک مطلب هم جمع نمی‌شود. اما اگر منابعی را که در بالا معرفی کردم مطالعه کنیم، درک درستی از درست‌نویسی پیدا خواهیم کرد.

این نوشته مفید بود؟ با همرسانی آن در شبکه‌های اجتماعی، به نشر محتوای مفید کمک کنید.